ابن‌اعثم ابومحمد احمد بن علی کوفیابن اعثم کوفی، محدث، شاعر و مورخ شیعی است. ۱ - معرفی ابن اعثم کوفیاِبْنِ اَعْثَم‌ِ کوفی، ابومحمد احمد بن علی معروف به ابن اعثم کوفی (د ۳۱۴ق/۹۲۶م)، محدث، شاعر و مورخ شیعی. از زادگاه و تاریخ تولد و زندگانی وی آگاهی دقیقی در دست نیست. در نام و نسب وی نیز اختلاف کرده‌اند: یاقوت [۱]
یاقوت حموی ، معجم الادبا، ج۲، ص۲۳۰.
نام وی را احمد و برخی محمد آورده‌اند همچنین لفظ اعثم را که لقب پدر او بوده است، گاهی درباره خود ابن اعثم به کار برده‌اند.یاقوت او را مورخی شیعه دانسته که نزد اصحاب حدیث ضعیف شمرده شده و تصریح کرده که خود، کتاب ابن اعثم را دیده است، اما شوشتری او را شافعی مذهب و از ثقات متقدمین دانسته است. [۳]
قاضی‌نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۲۷۸، تهران، ۱۳۷۵ق.
ابن اعثم شعر نیز می‌سرود و یاقوت ابیاتی از اشعار او را که برای ابوالحسین بن سلامی بیهقی انشاء کرده، آورده است. [۴]
یاقوت حموی ، معجم الادبا، ج۲، ص۲۳۰- ۲۳۱.
ابن حجر شعر او را متوسط شمرده است. [۵]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۱۳۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
۲ - آثارآثار ابن اعثم که ذکر آن‌ها در کتب تاریخی آمده، عبارتند از: ۱- الفتوح در تاریخ : این کتاب به نامهای تاریخ فتوح [۶]
احمد قاضی‌نورالله غفاری، ج۱، ص۴، تاریخ نگارستان، به کوشش مرتضی مدرسی گیلانی، تهران، ۱۳۴۰ش.
و فتوحات الشام [۷]
حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۲۳۷، استانبول، ۱۹۴۱م.
نیز معرفی شده است.این کتاب یکی از اسناد مهم تاریخی صدر اسلام است که در آن، مؤلف از مورخان و محدثان بنامی مانند مداینی ، واقدی ، زهری ، ابومخنف ، ابن کلبی و چند راوی دیگر به عنوان منابع خود نام برده است. کتاب الفتوح از آن روی که مطالب مهمی درباره حوادث عراق ، فتح خراسان ، ارمنستان ، آذربایجان و همچنین جنگهای اعراب و خزرها و روابط بیزانس و اعراب دارد از اهمیت و اعتبار بسیاری برخوردار است. [۸]
محمدحسین روحانی، «تاریخ اعثم کوفی و ترجمه آن»، ج۱، ص۴۵۲، راهنمای کتاب، س ۱۹، شم ۴-۶، تیر - شهریور، ۱۳۵۵ش.
۲- تاریخ: این کتاب به گفته یاقوت [۹]
یاقوت حموی ، معجم الادبا، ج۲، ص۲۳۱.
به احتمال قریب به یقین ذیلی بر کتاب اول وی یعنی فتوح است.چون به تصریح ابن حجر ، [۱۰]
احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج۱، ص۱۳۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
کتاب فتوح وی شامل حوادث سقیفه بنی ساعده تا زمان هارون‌الرشید (د ۱۹۳ق/۸۰۹م) است.به احتمال قوی حوادث‌ِ پس از آن، یعنی از زمان مأمون (د۲۱۸ق/۸۳۳م) تا المقتدر بالله (د ۳۲۰ق/۹۳۲م) که در فتوح چاپ حیدرآباد آمده، باید همان ذیلی باشد که یاقوت از آن نام برده است. قسمتی از کتاب تاریخ ابن اعثم در ۵۹۶ق/۱۲۰۰م به دستور یکی از بزرگان خوارزم و خراسان که نام وی مشخص نیست و با القاب قوام‌الدولة والدین ، حاتم‌الزمان از وی یاد شده، به وسیله دو مترجم به فارسی ترجمه شده است. [۱۱]
محمد دبیرسیاقی، «ترجمه فارسی تاریخ اعثم و دو مترجم آن»، ج۱، ص۸۹۳ -۸۹۴، راهنمای کتاب، س ۱۹، شم ۱۱-۱۲، بهمن و اسفند ۱۳۵۵ش.
نام مترجمان را رضی‌الدین سیدالکتاب و مؤیدالدین ماثرنابادی گفته‌اند ، اما در منابع در این‌باره اختلاف است. چگونگی ترجمه و نسخه‌های خطی آن در دو مقاله مبسوط در مجله راهنمای کتاب آمده است. [۱۲]
محمدحسین روحانی، «تاریخ اعثم کوفی و ترجمه آن»، ج۱، ص۴۵۲، راهنمای کتاب، س ۱۹، شم ۴-۶، تیر - شهریور، ۱۳۵۵ش.
۳ - فهرست منابع(۱) احمد ابن‌اعثم، فتوح، ترجمه احمد بن محمد مستوفی هروی، بمبئی، ۱۳۰۰، ۱۳۰۵ق. (۲) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. (۳) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. (۴) محمد دبیرسیاقی، «ترجمه فارسی تاریخ اعثم و دو مترجم آن»، راهنمای کتاب، س ۱۹، شم ۱۱-۱۲، بهمن و اسفند ۱۳۵۵ش. (۵) محمدحسین روحانی، «تاریخ اعثم کوفی و ترجمه آن»، راهنمای کتاب، س ۱۹، شم ۴-۶، تیر - شهریور، ۱۳۵۵ش. (۶) قاضی‌نورالله شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق. (۷) احمد قاضی‌نورالله غفاری، تاریخ نگارستان، به کوشش مرتضی مدرسی گیلانی، تهران، ۱۳۴۰ش. (۸) یاقوت حموی ، معجم الادبا. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌اعثم کوفی»، ج۳، ص۸۹۳. سایت اندیشه قم |